Πριν να γίνει ο πιο ακριβός παίκτης στην ιστορία, πριν το χρυσό μετάλλιο στους Ολυμπιακούς Αγώνες, πριν ο Πύργος του Άιφελ ανάψει με το όνομα του για να τον καλωσορίσει στο Παρίσι, ο Νεϊμάρ βρέθηκε αντιμέτωπος με το πρώτο του σκάνδαλο δημοσίων σχέσεων.
Το 2010, ο 18χρονος τότε, αστέρας της Βραζιλίας, ρωτήθηκε από δημοσιογράφο σε συνέντευξη στην εφημερίδα O Estado de S. Paulo αν βίωσε ποτέ του ρατσισμό. «Ποτέ. Ούτε στο γήπεδο, ούτε έξω από αυτό», απάντησε. «Δεν είμαι μαύρος, ξέρεις».
Η απάντηση του ξεσήκωσε αντιδράσεις σε όλη τη χώρα. Μήπως αυτός ο νεαρός ήταν σε άρνηση για την φυλετική του ταυτότητα; Ειδικά όταν στην ίδια συνέντευξη δήλωσε ότι ισιώνει με χημικά και βάψει ξανθές τις μπούκλες του κάθε λίγες βδομάδες.
Η μήπως υπήρχε κάποια άλλη εξήγηση πίσω από τη δήλωση του; Μπορεί ο Νεϊμάρ απλά να εννοούσε ότι σαν γιος μαύρου πατέρα και άσπρης μητέρας, το πιο άσπρο χρώμα του δέρματος του τον προστατεύει από ρατσιστικές επιθέσεις;
Όποια και να είναι η εξήγηση για το σχόλιο του, τα λόγια του εξτρέμ της Παρί Σεν Ζερμέν είναι ένα παράδειγμα του πως οι Βραζιλιάνοι πολλές φορές μιλούν αντιφατικά ή αγνοούν το χρώμα του δέρματος, στη χώρα με τον μεγαλύτερο πληθυσμό μαύρων εκτός Αφρικής.
Όταν οι θεατές του Παγκοσμίου Κυπέλλου παρακολουθούν τα παιχνίδια της Σελεσάο, βλέπουν μια ποικιλία χρωμάτων δέρματος στις οθόνες τους. Η φυλετική σύσταση της ομάδας, είναι αντιπροσωπευτική του πληθυσμού της χώρας. Σύμφωνα με έρευνα που έγινε το 2017, 47% των Βραζιλιάνων προέρχονται από μικτές φυλετικές ομάδες και 8% αυτό-προσδιορίζονται ως μαύροι.
Σε αντίθεση με την εθνική ομάδα όμως, τα ανώτερα κοινωνικά κλιμάκια της χώρας (ιατρική, ΜΜΕ, κυβέρνηση, επιχειρήσεις) είναι κατειλημμένα από άσπρους. Τα δημογραφικά στοιχεία της Βραζιλίας ναι μεν σχηματίζουν την εικόνα μιας πολυπολιτισμικής χώρας, όμως καταρρίπτουν τον μύθο που προωθείται για αρκετές γενεές από την κυβέρνηση και από κοινωνιολόγους, ότι η Βραζιλία είναι μια «φυλετική δημοκρατία».
Αυτή η θεωρία βασίζεται στο γεγονός ότι επειδή η Βραζιλία δεν είχε ποτέ σύστημα όπως το απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής και δεν απαγόρευσε ποτέ τους μικτούς γάμους όπως οι ΗΠΑ, δεν δημιουργήθηκε χάσμα μεταξύ των φυλών στη χώρα.
Άσχετα αν η Βραζιλία έγινε η τελευταία χώρα στην Αμερικανική ήπειρο που κατάργησε τη δουλεία το 1888 ή το γεγονός ότι μετά την κατάργηση της, η άρχουσα τάξη ξεκίνησε μια εκστρατεία για να ‘ασπρίσει’ τον πληθυσμό της χώρας που ήταν στην πλειοψηφία του μαύροι, πληρώνοντας τα έξοδα 4 εκατομμυρίων μεταναστών από την Ευρώπη και δίνοντας τους δωρεάν γη.
Σήμερα, οι κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις της «χρωματοκρατίας» είναι ξεκάθαρες: Το τοπ 1% της Βραζιλιάνικης οικονομίας αποτελείται κατά 80% από λευκούς ενώ τα ¾ του χαμηλότερου 10% είναι μαύροι ή μικτής-φυλής. Το 2016 περισσότεροι από τους μισούς μαύρους ή μικτής φυλής μαθητές, ηλικίας 18-24 δεν πήγαν λύκειο και μόνο το 13% φοιτούσαν σε πανεπιστήμια.
Το ποδόσφαιρο θεωρείται ότι είναι ένας από τους πιο αξιοκρατικούς τομείς της Βραζιλιάνικης κοινωνίας. Όμως, όταν το άθλημα πρώτο-έφτασε στη χώρα, στις αρχές του 20ου αιώνα, τα πρωταθλήματα και οι μεγάλες ομάδες απαγόρευαν τη συμμετοχή σε όσους δεν ήταν άσπροι.
O Πελέ ήταν από τους πρώτους παίκτες που έσπασαν αυτό το στερεότυπο. Όμως, μετά την αφυπηρέτηση του διάλεξε μια παθητική στάση στο θέμα του ρατσισμού και δεν τάχθηκε ποτέ υπέρ των ακτιβιστών. Μάλιστα το 2014, μιλώντας σε μια αθλητική εκπομπή, επίπληξε τον τερματοφύλακα Αράνια ο οποίος αντέδρασε σε ρατσιστική επίθεση κατά τη διάρκεια ενός αγώνα. «Αν σταματούσα ή φώναζα κάθε φορά που δεχόμουν ρατσιστική επίθεση», είπε, «όλα τα παιχνίδια μου θα διακόπτονταν».
Την ίδια χρονιά, στην Ισπανία, ένας θεατής έριξε μια μπανάνα στον Ντάνιελ Άλβες, την οποία ο μπακ της Μπαρτσελόνα μάζεψε και έφαγε σε μια πράξη περιφρόνησης. Το βίντεο της σκηνής έκανε το γύρο του κόσμου, ενώ ο Νεϊμάρ άρχισε μια ιντερνετική καμπάνια με σλόγκαν «είμαστε όλοι πίθηκοι».
«Η διαφορά μεταξύ Βραζιλίας και Αμερικής», σύμφωνα με τον Πάουλο Σέζαρ Λίμα, πρωταθλητή κόσμου το 1970 και ακτιβιστή είναι ότι «στην Αμερική, αν είσαι μαύρος σηκώνεσαι πάνω και λες ότι είσαι μαύρος».
Τα λόγια του Λίμα υποδηλώνουν μια περίεργη επίπτωση της φυλετικής ρευστότητας στη Βραζιλία. Στις ΗΠΑ, οι πολιτικές φυλετικής καθαρότητας και η ιδέα του ότι όποιος είχε έστω και μια σταγόνα Αφρικανικού αίματος έπρεπε να θεωρείται νομικά μαύρος, καλλιέργησαν αλληλεγγύη μεταξύ των ανθρώπων που ήταν θύματα των ρατσιστικών νόμων. Στη Βραζιλία, όμως, η ενίοτε θετική φυλετική ρευστότητα, δεν προκύπτει μόνο από την ανεκτικότητα της κοινωνίας αλλά είναι και αποτέλεσμα των πολιτικών των κυβερνήσεων που προσπαθούν να αγνοήσουν το ότι υπάρχουν μαύροι στην κοινωνία.
Το 2017, ο Νεϊμάρ έκανε μια ομιλία στα Ηνωμένα Έθνη για το ρατσισμό, ως αντιπρόσωπος της μη κυβερνητικής οργάνωσης Handicap International. Στη Βραζιλία, αρκετοί χειροκρότησαν την ομιλία του, την οποία ερμήνευσαν σαν κομβικό σημείο στην στάση του απέναντι στον ρατσισμό. «Είναι ένα πρόβλημα που υπάρχει χρόνια τώρα», είπε. «Και το οποίο συναντάμε πολύ συχνά στο ποδόσφαιρο. Όμως τα ρατσιστικά επεισόδια μειώνονται συνεχώς. Οι άνθρωποι αλλάζουν. Ο κόσμος αλλάζει».
Όταν οι θεατές από άλλες χώρες δουν τη Βραζιλία να παίζει, δεν πρέπει να τη ξανα- ρομαντικοποιήσουν ως μια χώρα-παράδειγμα φυλετικής αρμονίας. Πρέπει να καταλάβουν ότι αυτό που βλέπουν στις οθόνες τους είναι μια ξεχωριστή χώρα, με τα δικά της φυλετικά ζητήματα.
Το Μουντιάλ είναι ένα υπέροχο γεγονός και η Βραζιλία με τον Νεϊμάρ να την οδηγεί, μπορεί να το κατακτήσει. Όμως, η παρέλαση των εθνών που βλέπουμε αυτές τις μέρες στις οθόνες μας, είναι μια υπενθύμιση, σήμερα 130 χρόνια μετά την κατάργηση της δουλείας, του ότι ακόμη και στον μοντέρνο, παγκοσμιοποιημένο μας κόσμο, ακόμη δεν υπάρχει καμία αληθινά δίκαιη και πολυφυλετική κοινωνία.
Μετάφραση: Στέλιος Μαραθοβουνιώτης.